Gebruiken rond oud en nieuw

31 december: oudejaarsavond, 00.00 uur.

Zenuwachtig wordt de kurk van de champagnefles gehaald. Voor­zichtig anders knalt hij te hard of vliegt hij tegen het plafond. Staat de huzarensalade klaar? Is iedereen in de kamer, staat de klok gelijk? Waarom vieren we in Nederland en België de nacht naar 1 janua­ri als de jaarwende? En waarom vieren de Chinezen, joden, moslims en talloze ande­ren hun oud en nieuw op hele andere data. Of vieren een nieuw­jaar helemaal niet, zoals de islamieten?

Oliebollen, alcohol en lawaai
Oliebollen en/of alcoholische dranken horen al sinds de mid­del­eeuwen bij de nieuwjaarsfeesten. Lawaai is sinds mensenheugenis onmisbaar. Het ratelen met ratels, het afschieten van donderbussen, het knallen met carbid in melkbussen, het is zo oud als de weg naar Rome. Vuurwerk kennen we pas sinds de jaren dertig van deze eeuw. Indiëgangers brachten het eerste vuurwerk mee naar Nederland. Onze traditie stamt uit de tijd van de middeleeuwen. In die tijd kende bijna elke 'provincie' zijn eigen oud en nieuw.

Het kon bijvoorbeeld voorkomen dat men in Twente al fris aan het nieuwe jaar was begonnen en dat de westerlingen nog bezig waren hun oude jaar af te ronden.

​Deze vreemde toestand was te wijten aan de rooms-katholieke kerk, die er alles aan had gedaan om de heidense nieuwjaarsfeesten ergens in de kerkelij­ke kalender in te passen. Ieder deel van het land vulde deze feesten naar eigen goeddunken op een kerkelijke feestdatum tussen kerstmis en Pasen in, zodat er nogal eens verschillen optraden.​

De Spaanse landvoogd Requesens had hier in 1575 genoeg van. Hij was het die bepaalde dat voortaan iedereen op 1 januari Nieuwjaar moest vieren. En zo geschiedde. Het was en is nog altijd een feest van veel eten, veel drinken, veel lawaai, veel feesten en veel goede wensen.

Oudejaarsgebruiken
Kennen we tegenwoordig allemaal de krantenjongens die rond oud en nieuw een kaartje met goede wensen aanbieden in ruil voor een kleine fooi, vroeger kwamen de askar-mannen (vuilnisophalers), de porders (mannen die 's morgens vroeg de mensen uit bed haalden door op het raam te kloppen), de torenwach­ters, de lantaarnop­stekers en de gilde-leerlingen gedurende de hele decembermaand langs de deuren met rijmprenten (een oud rederijkersgebruik) om een bedragje op te halen.

Klokluiden op Sint-Thomas
Sint-Thomasdag was van oudsher op 21 december. Sinds de in­stelling van het nieuwe Calendarium Romanum (de kalender voor het kerkelijk jaar) in 1969 is de naamdag van de heilige Thomas vastgesteld op 3 juli.

Toch blijft het traditionele klokluiden gehandhaafd vanaf de oude Sint-Thomasdag op 21 december tot aan nieuwjaarsdag. 21 december wordt beschouwd als een inlei­ding op de periode van de twaalf nachten.

​De geesten zouden op deze dag vrij spel hebben, tovenarij, waar­zeggerij en bijge­loof vierden hoogtij. Geesten moesten worden verbannen door klokgelui of door het blazen op de midwinter­hoorn.
 
In Friesland worden vanaf 21 december tot oudjaar de klokken in de klokkenstoelen (open houten bouwsels) geluid. Er worden steeds twee klokken, een grote en een kleine, geluid in een bepaald ritme. Soms wordt het Sint-Thomas'lieden' ook wel 'plûslieden' genoemd. Plûs betekent letterlijk zuiver, de lucht wordt gezuiverd van geesten.

Lang was dit luiden een gebruik in groot deel van Friesland, Twente en de Achterhoek; dag en nacht beierden de klokken. De bevolking van dorpen als Eibergen, Ouden­horne en Neede heeft vele jaren dit gewoonterecht verdedigd. Uiteindelijk heeft zij toe moeten geven aan hen die wel van hun nachtrust wilden genie­ten en wordt er nu op aangepaste tijden geluid. Toch blijft het niet netjes om na de langste dag van het jaar een deel van de dag te versla­pen. De langslaper wordt uitge­schol­den voor 'Thomas'.

Midwinterhoornblazen
Niet altijd hoeft het lawaai om de boze geesten te verdrijven afkomstig te zijn van klokgelui. Vanaf de eerste advents dag, vier weken voor kerstmis, tot de laatste dag van de kersttijd, zes januari (Driekoningen) wordt in Twente het midwinterhoorn of kersthoorn geblazen.

De mid­winterhoorn lijkt op een alpenhoorn en is op grote afstand te horen. De hoorn wordt gemaakt van een uitgeholde elzentak, met een mond­stuk van vlierhout (heilig hout). Soms worden de hoorns ook van wilgen- of hazelaar takken gemaakt en met twijgen samen­gebonden.

Vroeger werd er vanaf negen uur 's avonds geblazen. Het eerste geschal werd al snel door vele andere blazers beantwoord. De grootste eer viel de laatste blazer in de nacht ten deel.
 
Het klagelijke, melancholieke geluid van dit 'murreweenterbla­ozen' wordt versterkt door boven een waterput op de hoorn te blazen. Het geluid wordt weerkaatst en er ontstaat een extra galm. Na Driekoningen wordt de hoorn in dezelfde put opgeborgen, zodat hij onder water goed bewaard blijft tot volgend jaar.

Waarom vieren de Schotten Hogmanay (oudejaarsavond)?
Vier eeuwen geleden besloten de Schotten dat er een volledige scheiding moest zijn tussen de religieuze viering van de geboorte van het kindje Jezus op 25 december en de oude hei­dense festiviteiten. Zij vonden dat de Engelsen deze twee vieringen teveel door elkaar haalden en dus verplaatsten zij hun uitbundige viering naar oudejaarsavond. Oudejaarsavond wordt ook hier gevierd met veel lawaai, zang, dans en drank.

Nieuwjaarsgebruiken
Onder de Romeinen was het aanbieden van een Nieuwjaarspenning, naast suikergoed en lampjes al een algemeen gebruik. Deze penning was meestal een munt voor­zien van een jaartal en de beeltenis van Janus Bifrons. Janus was de god­heid van alle begin en beschermer van poorten, deuren en doorgangen. Zijn tweede naam was Bifrons, hetgeen tweegezicht betekent. Janus had twee gezichten, zodat hij tegelijk naar voren en naar achteren keek. Men denkt dat de maand januari naar hem is genoemd, maar zeker weten doen we het niet.
In Nederland hebben we de traditie van het aanbieden van de Nieuwjaars penning ook lange tijd gekend. De pen­ning werd op 1 januari aangeboden aan familie en vrienden.

China
De Chinezen vieren Nieuwjaar nog altijd op 28 februari. Dit lentefeest duurt vijftien dagen en is het belangrijkste feest van het jaar.

Er worden offers gebracht aan de huisgod voordat deze naar de oppergod vertrekt om hem over het gedrag van het gezin te vertellen. Er wordt geld in rode pakjes uitgedeeld aan de kinderen, de draken- en leeuwendans wordt uitgevoerd en er worden lentespreuken bij de deur opgehangen.

Deuren staan open om het geluk binnen te laten. Iedereen gokt dat het een lieve lust is.

Jodendom
De joods-religieuze jaarwisseling valt afhankelijk van de maanstand in september of oktober.

Het nulpunt van de joodse kalender is de schepping van de wereld op basis van teksten van het Oude Testament.

​Het nieuwe jaar Rosj Hasjanah is het begin van tien dagen waarin God het menselijk gedrag van het afgelopen jaar beoordeelt.

​Een jaarlijks terugkomend ritueel is het blazen van honderd tonen op de sjofar, gemaakt van de hoorn van een ram.

Islam
De islamitische jaartelling begint bij het vertrek van Moham­med van Mekka naar Medina. Nieuwjaar heeft voor de islamieten geen enkele betekenis. Zij kennen de Ramadan als periode waarin wordt teruggeblikt op het afgelopen jaar.

​Sonja